Popkultura w PRL: Hans Kloss – James Bond na miarę Polski Ludowej
Julita Pietroń
Kultowo po polsku
Jeden z najlepszych polskich seriali sensacyjnych. Akcja rozgrywa się w scenerii II wojny światowej. Głównym bohaterem jest działający na zlecenie sowieckiego wywiadu i ubrany w niemiecki mundur Polak Stanisław Kolicki, znany lepiej jako Hans Kloss.1
Taki opis bohatera serialu „Stawka większa niż życie” przedstawia TVP.
Fikcyjny agent J-23, działał na zlecenie wywiadu radzieckiego (prawdopodobnie GRU, NKWD, lub NKGB) podszywając się pod łudząco podobnego agenta Abwehry (niemieckiego wywiadu i kontrwywiadu) Hansa Klossa. Pierwszy raz postać ta pojawiła się w Teatrze Telewizji, gdzie w czternastoodcinkowym spektaklu telewizyjnym, aktor Stanisław Mikulski wcielił się w rolę Staszka – agenta J-23 i oberleutanta Hansa Klossa2.
Dzięki ogromnej popularności widowisk Teatru Sensacji z serii „Stawka większa niż życie” i z powodu braku możliwości sprzedawania ich telewizjom krajów ościennych (rejestrowane były na niedoskonałej technicznie taśmie telerecordingu) już w 1966 roku zamówiono u Zbigniewa Safjana i Andrzeja Szypulskiego napisanie scenariuszy serii kilkudziesięciominutowych filmów telewizyjnych.3
Tak też zaczęła się produkcja serialu – w lutym 1967 roku pierwsze sześć odcinków, a w czerwcu i kwietniu kolejne dwie serie po tyle samo odcinków. W sumie osiemnastoodcinkowy serial na ekrany trafił już w 1968 roku. Fabuła tego hitu osadzona jest w latach czterdziestych ubiegłego wieku, opowiada o perypetiach agenta Stanisława Kalickiego, który w towarzystwie pięknych kobiet zdobywa informacje dla swojego wywiadu, infiltrując niemieckie siły4.
Kontra na Bonda
Mikulski wcielający się w główną rolę, został prawdziwą gwiazdą wschodniego bloku. Propaganda radziecka była zachwycona nawet datą jego urodzin (1 maja). Hans Kloss był indywiduum uwielbianym przez młodzież, ukazywał agenta, który nie tylko był zwinny, szybki, świetnie strzelał i walczył wręcz, ale także miał mnóstwo emocjonujących i ciekawych przygód, które przyciągały widzów przed telewizory.
Była to swego rodzaju odpowiedź na Jamesa Bonda. Radziecki agent uosabiał to, co Bond: miał być przystojny, wychodzić cało z każdej opresji i stawiać czoło hitlerowskim przeciwnikom, zdobywając sympatię nie tylko publiki, ale także pięknych kobiet, które pojawiały się w serialu. Do tego porywająca, pełna napięcia ścieżka dźwiękowa oraz autentycznie używana i wyglądająca broń (w późniejszym kinie rzadkość) – najzwyklejszy pistolet Walther P38 na pociski Parabellum, Mauser 98k, pistolet maszynowy i granat. Serial doczekał się emisji w NRD, Czechosłowacji czy krajach byłej Jugosławii, stanowiąc odpowiedź na znajdującego się po drugiej stronie żelaznej kurtyny propagandy Jamesa Bonda.
Wśród aktorek goszczących w serialu pojawiła się między innymi Wiesława Mazurkiewicz (Major Hanna Bosel). Przez młodsze pokolenie znana z dubbingowania Minerwy McGonagall (fikcyjna bohaterka ekranizacji serii o Harrym Potterze) aktorka na planach filmowych pojawiała się aż do 2015 roku. Grała także w Faraonie Jerzego Kawalerowicza oraz Potopie Jerzego Hoffmana.
Polityczna wstawka
Gwiazdorska obsada, scenariusze oparte na konwencjach historii kryminalnych i niezłomność polskiego agenta z radzieckiego ramienia, skazały produkcję na sukces. Okrzyknięty polskim Jamesem Bondem Kloss miał cechy ideału: inteligentny, błyskotliwy, opanowany, czujny, przenikliwy, szpieg oraz patriota, bohater i amant bohaterski – pisał Zarębski w swoim artykule5. Sam bohater genezę miał prawdopodobnie w polskiej literaturze romantycznej, która promowała te właśnie cechy, na wzór Kmicica czy Wallenroda.
Ważniejsza tu jednak jest tematyka serialu:
Motyw heroizmu i poczucia więzi ze wspólnotą jest jedną z podstawowych dominant serialu. (…) Przede wszystkim w konflikcie między Abwehrą a SS i Gestapo Kloss zajmuje miejsce szczególne, a jednocześnie uprawdopodobnione. On bowiem – wyposażony przez autorów w większą świadomość historyczną niż jakakolwiek inna postać serialu – manipulując odpowiednio obiema zwalczającymi się stronami (Abwehrą i Gestapo), może bezpośrednio wpływać na przebieg wydarzeń.
W serialu znajdziemy jasny podział na „dobrych” i „złych”, gdzie do pierwszego kręgu bohaterów zaliczymy np. serialową Ingę zabitą przez gestapowca, czy Edytę zastrzeloną przez Brunnera (Emil Karewicz), który bez cienia wątpliwości wykreowany zostaje na ucieleśnienie zła. Hans Kloss stanowi personifikację moralnie dobrej i poprawnej strony konfliktu. Serial, choć przygodowy, niósł za sobą jednak grubą warstwę propagandy mającej upamiętnić największe akty terroru ze strony Niemieckiej. Wprowadza się postać sprytnego Polaka, który z pomocą przyjaciół zza wschodniej granicy (a przede wszystkim działających tam rodaków), zadaje ostateczny cios wrogom. Ukazuje sceny z życia mieszkańców Generalnej Guberni (scena zatłoczonego pociągu, gdzie dokonuje się aresztowania). Jak pisała Danuta Palczewska, była to jedyna w powojennej polskiej kulturze masowej próba stworzenia wizji historii w konwencji baśniowej6.
Najważniejsze w tym wszystkim pozostawało jednak to, że Hans Kloss zawsze wygrywał. Polacy pokochali agenta, który nie powielał „przegranych bohaterów” obecnych w innych produkcjach. Początkowo Kloss miał zginąć w ostatnich odcinkach serii, jednak jego sukces i prośby fanów zmieniły zakończenie, tworząc z niego herosa indywidualizmu Polski Ludowej.
Kultowy
J-23 był nie tylko bohaterem serialu i spektakli Telewizji Polskiej, choć to właśnie one zapewniły mu nieśmiertelność. Hans Kloss został także bohaterem gry komputerowej, pojawiał się w tekstach piosenek, a nawet nazwach zespołów (punkowe Dzieci Kapitana Klossa), jako bohater powieści, a także na łamach komiksu Kapitan Kloss (1971-1973). Powstało wiele analiz treści przekazywanych przez „Stawkę większą niż życie”, w tym książka Stawka większa niż kłamstwo autorstwa Macieja Replewicza7. W TVP Historia emitowano program „Historia i film”9, gdzie ukazywano propagandowe zabiegi i analizowano serial skupiony wokół szpiega. W 2012 wyszedł zaś sequel autorstwa Patryka Vegi „Hans Kloss. Stawka większa niż śmierć”, jednak ten film okazał się „klapą” – otrzymał Węża (nagrodę dla najgorszych filmów) w kategorii aktorka oraz 3 nominacje w kategoriach najgorsza reżyseria, duet na ekranie oraz najgorszy efekt specjalny.
Dziś oryginalny serial jest dostępny na wielu portalach, stanowiąc swoisty powrót do telewizji doby PRL. Jego odcinki są emitowane nawet na niektórych kanałach telewizji polskiej i w telewizji Polsat9. Pomimo tymczasowego wycofania serialu z ekranu, ze względu na podwójne znaczenie „ukrytej warstwy” serial ten, na swój sposób, nie starzeje się. Wciąż jest chętnie oglądany i ma stałą rzeszę fanów. W Katowicach znajduje się nawet prywatne muzeum Hansa Klossa10 (zamknięte co prawda jeszcze w tym samym roku po nowelizacji ustawy dot. muzeów, ale dostępne do zwiedzania online!).
Hans Kloss pozostaje zatem legendą i bohaterem jednego z najbardziej kultowych i rozpoznawalnych seriali późnych lat 60tych.
Przypisy:
[1] Stawka większa niż życie – Vod.tvp.pl – Telewizja Polska S.A., dostęp: 5.02.2022.
2 Obsada spektakli teatralnych (stawkologia.pl), dostęp: 5.02.2022.
3 Serial telewizyjny (stawkologia.pl), dostęp: 5.02.2022.
4 Stanisław Mikulski – Życie i twórczość | Artysta | Culture.pl, dostęp: 5.02.2022.
5 Konrad J. Zarębski o Hansie Klossie (stawkologia.pl), dostęp: 7.02.2022.
6 Danuta Palczewska o genezie „Stawki większej niż życie” (stawkologia.pl), dostęp: 7.02.2022.
7 Stawka większa niż kłamstwo – Maciej Replewicz | Książka w Lubimyczytac.pl – Opinie, oceny, ceny, dostęp:
8 Historia i film (vodcom.pl), dostęp: 7.02.2022.
9 W telewizji – Stawka większa niż życie (1967) – Filmweb, dostęp: 7.02.2022.
10 J-23 nadaje z Katowic. Muzeum Hansa Klossa otwarte | Portal historyczny Histmag.org – historia dla każdego!, dostęp: 7.02.2022.
Bibliografia:
1. Danuta Palczewska o genezie „Stawki większej niż życie” (stawkologia.pl).
2. Historia i film (vodcom.pl).
4. Konrad J. Zarębski o Hansie Klossie (stawkologia.pl).
5. Obsada spektakli teatralnych (stawkologia.pl).
6. Serial telewizyjny (stawkologia.pl).
7. Stanisław Mikulski – Życie i twórczość | Artysta | Culture.pl.
8. Stawka większa niż kłamstwo – Maciej Replewicz | Książka w Lubimyczytac.pl – Opinie, oceny, ceny.
9. Stawka większa niż życie – Vod.tvp.pl – Telewizja Polska S.A..
10. Tajemnice „Stawki większej niż życie” – Film (onet.pl).
11. W telewizji – Stawka większa niż życie (1967) – Filmweb.