Kto wie ten wie: Zwykła niezwykła Henrietta Lacks
W styczniu 1951 roku Henrietta Lacks zgłosiła się do szpitala Johnsa Hopkinsa w Baltimore zaniepokojona guzem, który wyczuła w macicy. Została tam zdiagnozowana i skierowana na leczenie radem. W trakcie jej pobytu w szpitalu lekarze dwukrotnie pobrali próbki nowotworu bez zgody pacjentki. Choć jej prognoza uległa nieznacznej poprawie i Henrietta mogła opuścić szpital, powróciła w jego progi już w sierpniu tego samego roku. Zmarła z powodu nowotworu dwa miesiące później, mając zaledwie 31 lat.
Wydawać by się mogło, że to koniec historii Henrietty Lacks, przeciętnej amerykańskiej gospodyni domowej. Na pierwszy rzut oka pozostało po niej niewiele: pogrążona w żałobie rodzina, nieoznaczony grób na cmentarzu, oraz wspomnienie nienagannie pomalowanych czerwonych paznokci. Jednakże społeczność naukowa zatrzymała dla siebie fragment pani Lacks, który nie tylko istnieje do dziś, lecz cały czas żyje i mnoży się nieustannie. Pamięć po Henriettcie Lacks została w oczach większości świata zredukowana do jednego słowa – HeLa.
George Otto Gey, badacz nowotworów w szpitalu Johnsa Hopkinsa był pierwszą osobą, która zaobserwowała, że komórki z próbki nowotworu pobranej od Henrietty Lacks nie zachowują się tak, jak powinny. Wraz z techniczką laboratoryjną Mary Kubicek odizolował on jedną z komórek i, dzięki częstej mitozie, rozpoczął na jej podstawie nową linię komórkową nazwaną HeLa od inicjałów dawczyni.
Ale dlaczego komórki HeLa są niezwykłe? W każdej komórce chromosomy zakończone są specjalnymi odcinkami, zwanymi telomerami. Podczas podziału komórki ulegają one skróceniu, przez co, po określonej liczbie podziałów (tzw. limicie Hayflicka) komórka umiera. Komórki nowotworowe HeLa funkcjonowałyby dokładnie tak samo, gdyby nie fakt, że posiadają one aktywny enzym telomeraza, który powoduje wydłużenie telomerów z każdym podziałem. Dzięki tej mutacji, komórki HeLa nigdy nie osiągają limitu Hayflicka i dzielą się w nieskończoność.
To, oraz szereg innych właściwości, sprawia, że komórki HeLa są idealnym materiałem do prowadzenia wszelkich badań, a szybkie i niekończące się rozmnażanie pozwala na ich masową produkcję i niską cenę na rynku. Obecnie HeLa jest najbardziej rozpowszechnioną linią komórkową, której próbki znajdują się w każdym laboratorium. Sprawiło to, że komórki HeLa przyczyniły się mniej lub bardziej bezpośrednio do przełomowych odkryć naukowych. Uratowały one miliony żyć ludzkich, oraz umożliwiły zdobycie kilku prestiżowych nagród.
W latach osiemdziesiątych XX w., niemiecki naukowiec Harald zur Hausen odkrył, że komórki z linii HeLa zawierają liczne kopie materiału genetycznego wirusa brodawczaka ludzkiego (HPV), który był powodem śmierci Henrietty. Odkrycie to pozwoliło na opracowanie szczepionki na HPV, które obecnie redukują zakażenie wirusem o niemal dwie trzecie. Za to odkrycie Harald zur Hausen otrzymał w 2008 Nagrodę Nobla.
Za życia Henrietty polio było jedną z najgroźniejszych chorób wirusowych znanych ludzkości. Na początku lat pięćdziesiątych Jonas Salk odkrył już potencjalną formułę szczepionki, lecz problemem stało się jej testowanie. Najlepszym zamiennikiem komórek ludzkich były wówczas komórki małp, które były jednak bardzo drogie, co stanowiło jeszcze większą przeszkodę biorąc pod uwagę fakt, że szczepionka zabijała komórki, do których została wprowadzona. Rozwiązaniem tego problemu, ponownie okazały się komórki HeLa. Z racji iż są one bardziej podatne na infekcję, lecz trudniejsze do zabicia, stanowiły idealne środowisko do przeprowadzania testów. Szczepionka stworzona dzięki nim w ciągu ostatnich sześćdziesięciu lat wyeliminowała polio z większości krajów na świecie.
W latach sześćdziesiątych, komórki HeLa zostały połączone z komórkami myszy, tworząc pierwsze w historii komórki ludzko-zwierzęce. Okazały się one być kluczowym odkryciem w rozwijającym się wówczas polu badań genetycznych. Obserwacje białek produkowanych przez te komórki w krótkim czasie wyewoluowały w pierwszą próbę dokładnego określenia sekwencji ludzkiego genomu – the Human Genome Project.
Choć dla świata nauki było to przełomowe dokonanie, należy zwrócić szczególną uwagę na fakt, iż wyniki Human Genome Project, czyli dokładny genom Henrietty Lacks został opublikowany bez zgody jej rodziny. Aby zapobiec podobnym szkodom w przyszłości, w 2013 roku National Institutes of Health ustaliło w porozumieniu z rodziną Lacks specjalne reguły dotyczące używania i publikowania genomu.
Choć historia Henrietty Lacks i jej komórek obecnie może wydawać się inspirująca i fascynująca, zwłaszcza biorąc pod uwagę niesamowite odkrycia i dokonania z nią związane należy pamiętać, że u podstawy tych osiągnięć leży duża wątpliwość etyczna. Henrietta nigdy nie wyraziła zgody na pobranie i eksperymentowanie z jej komórkami, a jej rodzina również nie była konsultowana w związku z badaniami prowadzonymi na komórkach HeLa, ani nie otrzymywała rekompensaty finansowej za ich masową produkcję i używanie.
Dopiero w 2023 roku potomkowie Henrietty Lacks zawarli porozumienie z Thermo Fisher Scientific – firmą biotechnologiczną, która korzystała z komórek ich przodkini i czerpała z nich pokaźne zyski. Szczegółowe ustalenia pozostają poufne.
Poza sformalizowaniem używania linii komórkowej HeLa, w ostatnich latach podejmowane są liczne próby mające na celu uczczenie pamięci Henrietty Lacks oraz symbolicznego naprawienia krzywdy wyrządzonej jej i jej rodzinie przez środowisko naukowe. Henrietta otrzymała pośmiertnie nagrodę WHO, osadzana jest w roli głównej bohaterki nagradzanej książki i filmu, powstają dedykowane jej obrazy i pomniki, a uniwersytet Johnsa Hopkinsa planuje budowę nowego budynku nazwanego jej imieniem.
