Porównanie krzyżówki (Anas platyrhynchos) oraz pluszcza (Cinclus cinclus) jako zaskakująco podobnych, ale i równie odmiennych przedstawicieli ptactwa wodnego.

0 Wstęp.

Ptaki wodne są istotnym elementem łańcuchów pokarmowych a ich niezbędność w zachowaniu równowagi biocenotycznej jest niekwestionowalna. Sztandarowym przykładem gatunku utożsamianego z wszelkimi zbiornikami wodnymi jest kaczka krzyżówka, która ze względu na swoją powszechność znajduje sympatyków tak wśród ornitologów jak i wśród osób marginalnie związanych z naukami przyrodniczymi. 

Z kolei pluszcz, należący do wróblowych, którego spośród nich (a warto zaznaczyć, iż ten najliczniejszy rząd ptaków obejmuje ok. 6200 gatunków) wyróżnia zdolność do nurkowania i ten sposób zdobywania pożywienia, jest gatunkiem bliżej w powszechniej świadomości nieobecnym. Dzieje się tak m.in. ze względu na zasiedlanie przez niego ustronnych potoków o charakterze górskim oraz samotniczy tryb życia.

Celem pracy jest przybliżenie sylwetki pluszcza w zestawieniu go z gatunkiem tak ludziom bliskim, jakim jest krzyżówka.

1 Systematyka.

Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Rząd	blaszkodziobe	wróblowe
Rodzina	kaczkowate	pluszcze
Rodzaj	Anas	Cinclus
Gatunek	krzyżówka	pluszcz

Różnica w systematyce krzyżówki i pluszcza pojawia się już na poziomie rzędu, co za tym idzie niektóre wspólne cechy, np. występowanie gruczołu kuprowego, mogą być konsekwencją konwergencji- procesu upodabniania się dalece spokrewnionych organizmów w odpowiedzi na zbliżone wymagania środowiskowe.

2 Wygląd.

U krzyżówki występuje wyraźny dymorfizm płciowy, który uwydatnia się wiosną, kiedy to następuje zmiana szaty spoczynkowej na godową- głowa samca zyskuje zielono opalizującą barwę. W szacie spoczynkowej samiec różni się od samicy m.in. kolorem dzioba (żółty) oraz piersi (rudy). Pisklęta są żółto-brązowe z przepaską przez oko.

U pluszczy dymorfizm płciowy objawia się jedynie rozmiarami- samce są większe od samic. Osobniki młodociane można odróżnić po bardziej matowych barwach.

3 Środowisko życia i pożywienie.

Wszystkożerne krzyżówki kosmopolitycznie występują na terenach podmokłych i obrzeżach wód a pokarm w postaci głównie roślinnej zdobywają i na wodzie, i na lądzie, zaś pluszcze zasiedlają starannie wyselekcjonowane niezamarzające cieki wodne o szybkim nurcie. Na nich żerują a podstawowymi składnikami ich diety są owady, larwy, skorupiaki oraz drobne ryby. Poszukując pokarmu w wodzie, krzyżówka zanurza głowę bądź głowę i szyję- wtedy ponad taflą wody widoczna jest jedynie charakterystyczny zarys jej kupra. Inną częstą formą żerowania krzyżówek jest cedzenie wody przy użyciu płaskiego dzioba. Pluszcze na żerowaniu spędzają znaczną część doby z racji tego, że jednorazowo są w stanie pobrać niewielką ilość pokarmu. Czynią to nurkując i przemieszczając się pod prąd po dnie strumienia, dzięki czemu nie mącą sobie wody. Czasem- gdy stoją na skałkach wzdłuż potoku i energicznie przykucają (a trzeba wiedzieć, że jest to ruch szczególny dla pluszczy) – za pomocą dzioba wychwytują pokarm z powierzchni wody.

4 Rozród.

Krzyżówki żyją gromadnie i brak im szczególnych preferencji w zakresie wyboru miejsca gniazdowania (może być to ziemia, nora, dziupla czy szczelina budynku). Toki odbywają się na wodzie i polegają na popisywaniu się samca swoim kuprem oraz lotkami z kolorowymi lusterkami. Rytuałowi temu towarzyszą gwizdy. Na porządku dziennym jest poligamia samców, nawet międzygatunkowa, co skutkuje powstawaniem płodnych mieszańców. Jeden lęg liczy 8- 12 jajek, które wysiadywane są przez okres 30 dni. Pisklęta, osiągające lotność po ok. 2 miesiącach, wychowywane są w tzw. stadkach rodzinnych, a mieszanie się piskląt z różnych stadek jest powszechne, w związku z silnym instynktem macierzyńskim każdej dorosłej samicy nie stanowi problemu. Krzyżówki żyją średnio 5-10 lat, choć najstarszy udokumentowany osobnik dożył zaawansowanego wieku 29 lat. 

W odróżnieniu od krzyżówek, pluszcze żyją w odosobnieniu i dobierają się w pary monogamiczne, w sprzyjających warunkach, czyli w przypadku udanego odchowania potomstwa, wieloletnie. Zdolność śpiewu posiadają obie płcie, przy czym tokują tylko samce, na co prócz śpiewu składają się dumna prezentacja białej plamy na podgardlu oraz wspomniane wcześniej przykucywanie. Śpiew samic wykorzystywany jest głównie w obronie partnera bądź rewiru łowieckiego. Budowa dobrze ukrytego gniazda położonego nad wodą zajmuje parze w porywach nawet do miesiąca czasu, samica przez 16-17 dni wysiaduje 3-6 jajek. Potomstwo opuszcza gniazdo po niecałym miesiącu, lecz jeszcze przez 2 tygodnie dokarmiane jest przez rodziców, co świadczy o tym, w jak trudnym środowisku żyją pluszcze. Potwierdzają to również dane mówiące o śmiertelności tych ptaków- w 1. roku życia wynosi ona zatrważające 60-65% a w latach następnych 40-50%. Znany jest przypadek zaobrączkowanego pluszcza, który dożył lat 8, co biorąc powyższe pod uwagę, jest niewątpliwie sukcesem.

5 Adaptacje do stylu życia.

W związku z zasiedleniem środowiska wodnego, zarówno u krzyżówek jak i u pluszczy wyewoluował gruczoł kuprowy, produkujący gęstą hydrofobową wydzielinę, którymi ptaki te impregnują sobie pióra, aby zapobiec ich namakaniu. Pióra u krzyżówek wymieniane są całkowicie- jednocześnie gubią one wszystkie lotki, co wiąże się z czasową utratą lotności. W tym okresie kaczki gromadzą się w oferujących schronienie przed drapieżnikami zarośniętych zatokach jezior i parkach. U pluszczy, tak jak i u innych wróblowych, pierzenie odbywa się etapowo- nagła utrata piór uniemożliwiłaby im żerowanie, co skutkowałoby śmiercią.

Pomarańczowe nogi wyposażone w błonę pławną gwarantują krzyżówkom sprawne pływanie na powierzchni wody, ale jednocześnie niezgrabność na lądzie. Budowa kończyny dolnej u pluszcza jest zgoła odmienna- ma za zadanie umożliwić mu poruszanie się po dnie wartkiego strumienia, stąd jego nogi są silnie umięśnione i zakończone ostrymi pazurkami. Z tego samego powodu kościec kończyn pluszczy utracił cechę reprezentatywną dla ptaków- pneumatyczność. Kości w celu skutecznego stawianiu oporu wodzie są wypełnione, lecz mimo to pluszcze (w przeciwieństwie do np. pingwinów) zachowały zdolność lotu. W kontraście do krzyżówki, która z zasady jest ptakiem wędrownym, pluszcz to z reguły gatunek osiadły- odległości, które musi pokonywać aktywnie lecąc, są nieporównywalnie mniejsze. 

Jesienią u obydwu gatunków rozpoczyna się otłuszczanie- rezerwy tłuszczowe gromadzone są m.in. w wątrobie, co rzutuje na przyrost masy. Ponadto u pluszcza całorocznie występuje zwiększona ilość tłuszczu podskórnego w stosunku do innych wróblowych- jest to przystosowanie do nurkowania.

Unikatowe dla krzyżówek jest to, że mogą one wybiórczo spać tylko jedną półkulą mózgu, kiedy równocześnie druga pozostaje aktywna- dzięki temu śpiąca kaczka może kontrolować swoje otoczenie.

Pluszcze wykazują szereg kolejnych przystosowań do żerowania. Pod wodą oczy pluszcza pozostają otwarte, a widzenie jest możliwe dzięki działaniu silnych mięśni zwierających tęczówkę, które pozwalają na dostosowywanie kształtu soczewki. Na nozdrzach zamykają się błoniaste klapki zapobiegające dostaniu się wody do układu oddechowego a tętno spada. We krwi pluszczy dodatkowo obserwuje się zauważalnie więcej hemoglobiny niż u innych ptaków podobnych gabarytowo, co zapewnia wyższy poziom saturacji krwi i co za tym idzie, wydłużony zostaje czas pobytu pod wodą.

6 Konkluzja.

Przytoczone opisy pokazują, że choć wprawdzie krzyżówkę i pluszcza łączą jedynie częściowo wspólne siedliska oraz kilka cech adaptacyjnych to niemniej oba te gatunki są niezwykle interesujące, a może nawet szala przechyla się na korzyść mniej popularnego pluszcza. Należy mieć nadzieję, że rąbek tajemnicy spowijającej tego ptaka został uchylony i przybędzie mu świadomych obserwatorów.

7 Bibliografia.

Smith N.A., et al. (2022) Convergent evolution in dippers (Aves, Cinclidae): The only wing-propelled diving songbirds.
Kruszewicz A.G. (2020) Ptaki Polski. Multico.
Svensson L, et al. (2022) Przewodnik Collinsa. Ptaki Europy i obszaru śródziemnomorskiego. Multico.
Polańska H. , Meissner W. (2008) Techniki zdobywania pokarmu stosowane przez krzyżówki Anas platyrhynchos w parku miejskim w okresie pozalęgowym.
Shufeldt R.W. (1882) Notes upon the osteology of Cinclus mexicanus.
Magoolagan L., et al. (2019) The structure and context of male and female song in White-throated Dippers.

Krzyżówka (https://pl.wikipedia.org/wiki/Krzy%C5%BC%C3%B3wka_(ptak)). Dostęp z dnia 07.02.2024.
Pluszcz (https://pl.wikipedia.org/wiki/Pluszcz). Dostęp z dnia 07.02.2024.
Ptaki (https://pl.wikipedia.org/wiki/Ptaki). Dostęp z dnia 07.02.2024.

Fot. 1.,3.,4.,5.,6.- własne
Fot. 2.- Aleksandra Gutowska
Fot. 7.- Monika Lasocka